Boże Narodzenie w Nowem 90 lat temu.

Święta coraz bliżej, trudno nie poczuć świątecznego nastroju. Ulice już od wielu dni są ozdobione kolorowymi światełkami, witryny sklepowe świątecznie przystrojone, a półki pełne bożonarodzeniowych dekoracji i upominków. Na każdym kroku słychać kolędy, można też spotkać św. Mikołaja. Trwa „świąteczne szaleństwo”, można odnieść wrażenie, że to ozdoby i prezenty stały się najważniejsze, a prawdziwe święta i tradycje zeszły gdzieś na dalszy plan. Jednak w wielu domach dawne tradycje bożonarodzeniowe nadal mają ogromne znaczenie i święta niewiele różnią się od tych obchodzonych na początku ubiegłego wieku.

Jak obchodzono święta w regionie Nowego 90 lat temu, jak przygotowywano się do świąt w Nowem w 1924 roku?

Mieszkańcy, tak samo jak dzisiaj, z dużym zaangażowaniem przygotowywali się do świąt. Najbardziej oczekiwały je dzieci, które chętnie podczas adwentu chodziły z lampionami do kościoła na roraty.

Dużo radości przynosiło dzieciom robienie wieczorami ozdób na choinkę. Wykonywały je np. ze słomy, wydmuszek, kolorowej bibuły. Strojenie choinki było wtedy zwyczajem dość nowym, wcześniej wieszano pod sufitem podłaźnik, czyli np. świerkową lub sosnową gałąź, przystrojoną kolorową bibułką, gwiazdkami ze słomy, ale też ciasteczkami, orzechami, jabłuszkami. Smakołyki te można było zjeść dopiero po Nowym Roku.

Kobiety z pomocą córek robiły w domu przedświąteczne porządki. Dom na święta musiał być wysprzątany, wszystkie prace wykonane, ponieważ w pierwszy dzień świąt nie można było pracować, nawet łóżko zostawiano nieposłane, a naczynia nieumyte.

Kupcy, rolnicy, szczególnie w tym przedświątecznym okresie, polecali swój towar, zachęcali do zakupów. U Szenka na Gdańskiej można było zamówić żywe karpie, nie tylko na święta, ale też na Sylwestra. Ogrodnik Wollenweber polecał na prezent kwiaty i palmy, a Kliewer z Mątaw reklamował dobre jabłka ze swojego sadu.

Kupiec Lachmann zapraszał do swojego sklepu przy Rynku, polecając praktyczne podarunki gwiazdkowe, bo takie były najbardziej popularne. Bogatą ofertę artykułów kolonialnych oferował Mieczysław Śliwiński, szczególnie zachęcając do kupna rozgrzewających, procentowych trunków, ale też codziennie świeżo palonej kawy.

W poszukiwaniu gwiazdkowych prezentów, wartym odwiedzenia był zawsze bogato zaopatrzony duży dom towarowy u Wincentego Jażdżewskiego przy Rynku.

Wigilijny dzień od wczesnego rana był bardzo pracowity. Kobiety miały dużo pracy, szczególnie w kuchni. Mężczyźni zajmowali się kupnem choinki lub z chłopcami szli po nią do lasu. Zgodnie z tradycją ubierało się ją dopiero w wigilię.

Choinkę ozdabiano zrobionymi wcześniej przez dzieci ozdobami, orzechami, małymi jabłuszkami, szyszkami, ciastkami, cukierkami oraz łańcuchami z kolorowego papieru, słomy lub jarzębiny. Na szczycie choinki wieszano gwiazdę betlejemską, a pod nią zrobionego z papieru aniołka. W bogatszych domach drzewko ozdabiano bombkami, a jego czubek kolorowym szpicem.

Od rana obserwowano pogodę. Miała przepowiedzieć pogodę na najbliższe miesiące. Wierzono też, że jaka wigilia, taki będzie cały rok, dlatego dbano o to, by ten dzień był wyjątkowy, i gdy np. ktoś się sprzeczał, czy lenił, przypominano mu o tym.

Czasami jeszcze przed wieczerzą, ale zazwyczaj już po niej, pojawiał się Gwiazdor. Ubrany był w kożuch przewrócony futrem na wierzch, futrzaną czapę, twarz miał umazaną sadzą lub zakrytą maską. Miał ze sobą worek z podarkami i rózgę lub kij (pydę). Dzieciom, które były niegrzeczne i nie znały pacierza, obrywało się „pydą”, a w najlepszym wypadku dostały w podarunku np. obierki od ziemniaków. Te, które były grzeczne, ładnie odmówiły pacierz lub zaśpiewały piosenkę, Gwiazdor obdarowywał podarkami, najczęściej słodyczami (dawniej, w adwencie, chodzili po domach przebierańcy, kolędnicy, nazywani „gwizdami”, „gwiazdorami”. Na ich czele szedł przebieraniec z gwiazdą, od niego wywodzi się Gwiazdor i jego wygląd).

Wraz z pierwszą gwiazdką na niebie, gromadzono się przy wigilijnym stole, zapalano małe świeczki powtykane w przyczepione na choince specjalne lichtarzyki, następnie dzielono się opłatkiem przyniesionym wcześniej przez organistę. Wśród białych opłatków, znajdował się też kolorowy, był przeznaczone dla zwierząt.

Po złożeniu sobie życzeń zasiadano do wigilii. Stół nakryty był obrusem, a pod nim leżało siano. Na stole zawsze stawiano dodatkowy talerz dla zbłąkanego wędrowca. Talerz ten miał również przypominać o bliskich zmarłych.

Liczba potraw była różna, zależała od zamożności rodziny, nie było tradycji stawiania 12 dań. Im było ich więcej, tym lepiej, dlatego często liczono poszczególne składniki, a nie całe potrawy. Jedzenie musiało pochodzić z czterech miejsc: z lasu, z pola, z ogrodu i z wody. Najbardziej popularnymi potrawami były śledzie przygotowywane na różne sposoby, np. w oleju, solone z ziemniakami w mundurkach. Z suszonych owoców, np. śliwek i jabłek, robiono kompot lub zupę z lanymi kluskami (brzad). Na stole pojawiała się też ryba smażona lub w zalewie octowej,   barszcz z suszonych grzybów, do którego dodawano wywar ze świeżo kiszonej kapusty, nazywany „kapuścianką”, zabielana zupa rybna, pierogi z kapustą i grzybami, kluski z makiem, groch z kapustą.

Po skończonej wieczerzy wyciągano siano spod obrusa. Długość źdźbła przepowiadała długość życia lub, osobom stanu wolnego, szybkie albo późniejsze zamążpójście/ożenek.

Nie mogło oczywiście zabraknąć śpiewania kolęd oraz pastorałek. Długo rozmawiano, wspominano dzieciństwo, dawne wieczerze, a przed północą zbierano się do kościoła, na pasterkę.

Na wsiach zapalano w oknach gromnice. Światło świec miało wskazywać drogę wędrującym przez zaspy na pasterkę. Na rozstajach dróg rozpalano ogniska, przy których można było się ogrzać.

Jeszcze przed świętami nasilała się działalność różnych organizacji i stowarzyszeń kwestujących na rzecz najuboższych. Organizowano spotkania i wspólne wigilie.

Towarzystwo św. Wincentego a Paulo z Nowego, zbierało datki na urządzenie gwiazdki dla chorych i ubogich mieszkańców. Przyjmował je na plebanii ks. proboszcz Bartkowski.

Dwa dni przed wigilią, Towarzystwo Czerwonego Krzyża, na sali Borkowskiego organizowało wieczorem gwiazdkę na rzecz inwalidów wojennych. Dzień wcześniej, również w sali Borkowskiego, Szkoła Powszechna organizowała Wieczorek Gwiazdkowy, z którego zyski przeznaczone były na zakup podręczników i przyborów naukowych dla biednych dzieci szkolnych. W programie wieczorku były śpiewy i występy dzieci. Do licznego przybycia na uroczystość zachęcało grono nauczycielskie wraz z kierownikiem szkoły- Tytulskim.

Po świętach czekano na przyjście Nowego Roku. Sylwestrowy wieczór był pełen wróżb, psot i figli. Młode dziewczyny urządzały sobie różne zabawy, mające na celu przepowiedzieć im przyszłość, a chłopcy robili psikusy, np. wyjmując furtki z płotów by następnie gdzieś je schować.

O północy odpędzano Stary Rok robiąc jak największy hałas, np. uderzając w patelnie i garnki, potrząsając łańcuchami, strzelając z broni.

Wiele bożonarodzeniowych i sylwestrowych zwyczajów przetrwało do dzisiejszego dnia. Przed wiekiem święta Bożego Narodzenia obchodzono podobnie jak dzisiaj, jedynie na ulicach i w sklepach było mniej kolorowo, zamiast Mikołaja w czerwonym stroju przychodził Gwiazdor w kożuchu, prezenty były skromniejsze, były to głównie słodycze, a choinka zawsze była prawdziwa, pachnąca żywicą i wiatrem. Zarówno dzisiaj jak i 90 lat temu, Boże Narodzenie to wyjątkowy i najbardziej oczekiwany czas w roku.

Iwona Gnisz (grudzień 2014)